آماده حرکت
آماده حرکت
سعید ابوالقاسمی * دومین صنعت بزرگ ایران، دارنده ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور و ایجادکننده چهار درصد از فرصت‌های اشتغال‌زایی در ایران، به دلیل تحریم‌های بین‌المللی با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده است. صنعت خودرو ایران در حوزه‌های توسعه فنی، توسعه اقتصادی و توسعه بازار، سایه تحریم‌ها را روی گستره فعالیتی خود می‌بیند که بخشی از این چالش‌ها به‌صورت مستقیم و بخشی نیز به‌صورت غیرمستقیم این صنعت را با مشکل روبه‌رو کرده است.
خودروسازی ایران سابقه همکاری و مشارکت با شرکت‌های پیشرفته اروپایی را دارد. این پیشینه، به ایجاد یک صنعت داخلی با قابلیت طراحی و مونتاژ خودرو انجامید و در نهایت هم به تولید مستقل خودرو منتهی شد. حضور شرکت‌های مطرح و بزرگی مانند پژو، رنو و سیتروئن در بازار تولید خودروهای ایران، نشان می‌دهد که خودروسازی در کشورمان ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به صنعت نمونه و پول‌ساز را داشت. اما تحریم‌هایی که علیه کشورمان شکل گرفت، همکاری‌های مشترک میان خودروسازان ایرانی و همتایان خارجی را با اختلال مواجه کرد. کار تا جایی پیش رفت که خودروسازی ایران مجبور شد به تخصص محلی و مشارکت با کشورهای غیرغربی و در درجه نخست، چین، تکیه کند. این تغییر به کاهش کیفیت و نوآوری خودروهای تولید داخل منجر شده است. به‌رغم این چالش‌ها، تلاش‌هایی برای توسعه وسایل نقلیه الکتریکی و فناوری هیبریدی صورت گرفته که نشان‌دهنده تعهد به حفظ محیط زیست و امنیت انرژی است، اما تاکنون به نتیجه نرسیده و تلاش‌ها برای آن همچنان ادامه دارد.
از سوی دیگر، صنعت خودرو محرک بزرگی برای رشد اقتصادی در ایران بوده است. پیش از اعمال تحریم‌ها، خودروسازی ایران به‌سرعت به سمت رونق پیش می‌رفت و تولید سالانه آن به بیش از ۵/ ۱ میلیون دستگاه می‌رسید. با این حال، تحریم‌ها به کاهش قابل توجه تولید منجر شده و این صنعت در تلاش برای حفظ سطح تولید قبلی خود است. تاثیر اقتصادی به دلیل تورم بالا و کاهش ارزش پول تشدید شده و خرید خودروهای جدید را برای مصرف‌کنندگان دشوار کرده است. هرچند دولت سیاست‌هایی را برای ارتقای رشد اجرا کرده که از آن جمله می‌توان به مشوق‌های سرمایه‌گذاری و حمایت از تعرفه‌ها اشاره کرد، اما این اقدامات به دلیل ادامه تحریم‌ها موفقیت بسیار محدودی داشته است.
پیش از اعمال تحریم‌ها، خودروسازی ایران به‌سرعت به سمت رونق پیش می‌رفت و تولید سالانه آن به بیش از 5/ 1 میلیون دستگاه می‌رسید. با این حال، تحریم‌ها به کاهش قابل توجه تولید منجر شده و این صنعت در تلاش برای حفظ سطح تولید قبلی خود است.
چه بلایی بر سر توسعه بازار آمد؟
بازار خودرو ایران در سال‌های اخیر با کاهش 9/ 15درصدی ثبت‌نام خودروهای جدید در سال 1402 نسبت به سال پیش از آن روبه‌رو شده است. تولیدکنندگان داخلی مانند ایران‌خودرو و سایپا بر بازار تسلط دارند، اما سهم بازار آنها تحت تاثیر چالش‌های اقتصادی قرار گرفته است. بازار همچنین تحت تاثیر ممنوعیت واردات خودروهای ساخت خارجی قرار گرفته که هرچند صحبت‌هایی پیرامون لغو شدن آن شنیده می‌شود، اما با شرایط سختی که برای واردات وجود دارد، محدودیت واردات خودروهای خارجی بیش از پیش خودنمایی می‌کند. این روند سبب ایجاد بازاری پرهرج‌ومرج شده که مشکلاتی نظیر مقرون‌به‌صرفه نبودن و کمبود وسایل نقلیه با کیفیت بالا را نیز به دنبال داشته است. در کنار آن، خروج شرکت‌های اروپایی، سبب مختل شدن زنجیره تولید و عرضه در صنعت خودرو ایران شده است. کاهش تولید خودرو و بروز مشکلات متعدد در واردات قطعات، افزایش قیمت و کاهش نقدینگی را به دنبال داشته که نتیجه آن، تکیه کردن خودروسازی ایران به واردات شکست‌خورده به‌صورت عمده از چین بوده که البته برای پاسخگویی به تقاضای مصرف‌کننده ناکافی به نظر می‌رسد. تحریم‌هایی که علیه اقتصاد ایران وضع شده، در یک جبهه دیگر، بر توانایی صنعت برای نوآوری و بهبود کیفیت محصول تاثیر گذاشته و به کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان نیز منجر شده است.
تحریم‌ها همچنین بر توانایی صنعت برای نوآوری و بهبود کیفیت محصول نیز تاثیر گذاشته است. عدم دسترسی به فناوری و قطعات باکیفیت تولیدشده در کشورهای اروپایی و پیشرفته، مانع از توسعه الگو‌ها و ویژگی‌های جدید در خودروهای ایرانی شده است. چنین موضوعی به کاهش اعتماد مصرف‌کننده انجامیده و شرایط را به شکلی پیش برده که مخاطبان بازار ترجیح می‌دهند خودروهای وارداتی را با هزینه‌های بالاتر مورد استفاده قرار دهند. البته نمی‌توان از مقاومتی که بازار خودرو ایران در مقابل تحریم‌ها نشان داده است نیز به آسانی گذر کرد. بر اساس پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رود اندازه بازار خودرو ایران در سال 1408 به بیش از 65 میلیارد دلار برسد و سود مرکب سالانه 5/ 9درصدی را دربر بگیرد. این رشد، ناشی از افزایش تقاضا برای وسایل نقلیه و حمایت دولت از صنعت از طریق وضع مشوق‌های سرمایه‌گذاری است.
چه کنیم تحریم‌ها کمترین اثر را داشته باشند؟
خودروسازان ایرانی برای به حداقل رساندن خسارت تحریم‌های بین‌المللی، می‌توانند استراتژی‌های جدیدی پیش‌بینی و وضع کنند و گام‌های عملی متعددی در پی آن در نظر بگیرند. متنوع کردن زنجیره‌های تامین، سرمایه‌گذاری در تولید محلی، تمرکز بر نوآوری، افزایش حمایت مالی، تقویت موقعیت بازار، استفاده از پلت‌فرم‌های دیجیتال و همکاری با شرکای بین‌المللی، استراتژی‌های کلیدی برای حفظ رشد و رقابت خودروسازان داخلی در بازار تحت تاثیر تحریم به‌شمار می‌روند. با برداشتن این گام‌های عملی، خودروسازان ایرانی می‌توانند آسیب‌های ناشی از تحریم‌های بین‌المللی را به حداقل برسانند و از چشم‌انداز چالش‌برانگیز اقتصادی عبور کنند. یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌هایی که خودروسازان ایرانی تحت شرایط تحریم می‌توانند انجام دهند، متنوع‌تر کردن زنجیره‌های تامین است. نمونه مشخص این استراتژی، خودروسازهای روسی هستند. روس‌ها که پس از آغاز جنگ با اوکراین، تحت تاثیر تحریم‌های سنگین بین‌المللی قرار گرفته‌اند، برای کاهش تاثیر تحریم‌ها به تامین‌کنندگان چینی روی آورده‌اند. طبیعی است که خودروسازان ایرانی نیز می‌توانند زنجیره تامین خود را با جست‌وجوی منابع جایگزین برای قطعات مورد نیاز، متنوع‌تر کنند.
این استراتژی، می‌تواند شامل ایجاد مشارکت با کشورهایی مانند چین، هند و کره جنوبی باشد. دومین گام مهم برای خودروسازهای ایرانی، سرمایه‌گذاری در تولید محلی است. همان‌طور که خودروسازان چینی با ایجاد تولید مشترک با تولیدکنندگان روسیه، حضور خود را در بازار این کشور گسترش داده و سبب شده‌اند خودروسازی روسیه همچنان به فعالیت خود ادامه دهد، خودروسازان ایرانی نیز می‌توانند برای کاهش وابستگی به قطعات وارداتی، روی توانمندی‌های تولید داخلی سرمایه‌گذاری کنند. این رویکرد خودروسازان بزرگی مانند ایران‌خودرو و سایپا، امکانات و زیرساخت‌های موجود تولید را ارتقا می‌بخشد و خطوط تولید جدید را توسعه می‌دهد. در کنار این دو موضوع، تمرکز بر نوآوری و تحقیق و توسعه نیز راهکار دیگری است که صنعت خودرو ایران را از آسیب‌های تحریم در امان نگه می‌دارد. در شرایط کنونی و با وجود تحریم‌ها، برخی از تولیدکنندگان ایرانی با تمرکز بر تولید داخلی و تطبیق با شرایط بازار، موفق به نوآوری شده‌اند. اما طبیعی است که با سرمایه‌گذاری بیشتر در تحقیق و توسعه می‌توانند فناوری‌های جدید را توسعه داده و کیفیت خودروهای خود را ارتقا دهند.
تلاش برای پیشرفت در طراحی، توسعه، تولید و عرضه وسایل نقلیه الکتریکی و دارای فناوری هیبریدی در این دسته جای می‌گیرد. البته که دولت ایران نیز برای حمایت از صنعت خودرو باید سیاست‌هایی از جمله ارائه مشوق‌های سرمایه‌گذاری و حمایت از تعرفه‌ها را به اجرا درآورد. با این حال، برای تضمین نقدینگی و ثبات خودروسازان، حمایت مالی هدفمندتری موردنیاز است. ارائه وام‌های کم‌بهره، معافیت‌های مالیاتی و یارانه برای تحقیق و توسعه و تولید در دسته حمایت‌های مالی دولت به خودروسازان قرار می‌گیرد. تقویت موقعیت بازار، استفاده از پلت‌فرم‌های دیجیتال از سوی خودروسازان برای ساده کردن فرآیند تولید، کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی و بهره‌وری، و در نهایت، همکاری خارج از چهارچوب تحریم‌ها با شرکای بین‌المللی با هدف سرمایه‌گذاری‌های مشترک، انتقال فناوری و اجرای پروژه‌های توسعه مشترک از دیگر راهکارهایی است که سبب می‌شود خودروسازان ایرانی به سلامت از شرایط سخت تحریم‌ها عبور کنند.
بدون تحریم، خودروسازان ایرانی همچنان به فناوری و تخصص پیشرفته شرکت‌های غربی دسترسی داشتند. توسعه وسایل نقلیه با کیفیت بالا با ویژگی‌ها و نوآوری‌های مدرن تسهیل شد، همکاری با شرکت‌هایی مانند پژو، رنو و فولکس‌واگن به تولید مدل‌های رقابتی منجر می‌شد که شهرت صنعت و اعتماد مصرف‌کننده را افزایش می‌داد و سطح تولید این صنعت، با ثبات شرایط اقتصادی و دسترسی به بازارهای بین‌المللی بالاتر می‌رفت و سرمایه‌گذاری بیشتری را جذب می‌کرد.
اگر تحریم نمی‌شدیم چه می‌شد؟
در صورتی که ایران مشمول تحریم‌های بین‌المللی قرار نمی‌گرفت، صنعت خودرو کشورمان در موقعیت بسیار قوی‌تری نسبت به شرایط امروزی قرار می‌گرفت؛ به‌طوری که پتانسیل رشد و توسعه به میزان قابل تاملی بالاتر بود و صنعت می‌توانست به پیشرفت‌های فنی، اقتصادی و بازار بیشتری دست یابد. بدون تحریم، خودروسازان ایرانی همچنان به فناوری و تخصص پیشرفته شرکت‌های غربی دسترسی داشتند. خارج از شرایط تحریم، توسعه وسایل نقلیه با کیفیت بالا با ویژگی‌ها و نوآوری‌های مدرن را تسهیل می‌کرد. همکاری با شرکت‌هایی مانند پژو، رنو و فولکس‌واگن موجب تولید مدل‌های رقابتی می‌شد که شهرت صنعت و اعتماد مصرف‌کننده را افزایش می‌داد. از دیگرسو، با توجه به اینکه صنعت خودرو ایران محرک اصلی رشد اقتصادی بوده و سهم قابل توجهی در تولید ناخالص داخلی و اشتغال ایران بر عهده دارد، سطح تولید این صنعت، با ثبات شرایط اقتصادی و دسترسی به بازارهای بین‌المللی بالاتر می‌رفت و صنعت، سرمایه‌گذاری بیشتری را جذب می‌کرد. نبود تحریم‌ها امکان برنامه‌ریزی مالی بهتر و کاهش تورم را فراهم می‌کرد و استفاده از خودروهای تولید داخل را برای مصرف‌کنندگان، مقرون‌به‌صرفه‌تر می‌کرد.
در سوی دیگر، اگر تحریم وجود نمی‌داشت، بازار خودرو ایران با طیف متنوعی از وسایل نقلیه در دسترس مصرف‌کنندگان، به‌سرعت گسترش می‌یافت. در نتیجه، این احتمال نیز وجود داشت که لغو ممنوعیت واردات، امکان ورود خودروهای ساخت خارجی را فراهم می‌آورد و انتخاب‌های بیشتر و قیمت رقابتی را برای مصرف‌کنندگان ایجاد می‌کرد. این رویکرد، به بازاری پویاتر، با افزایش رقابت، نوآوری و بهبود کیفیت نتیجه می‌داد که همه ذی‌نفعان از وضعیتی که داشتند، راضی بودند. همچنین، بدون تحریم‌ها، خودروسازان ایرانی فرصت داشتند سرمایه‌گذاری مشترک و مشارکت با شرکت‌های بین‌المللی را در مسیر اجرا قرار دهند. این مشارکت‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها، انتقال فناوری، اشتراک دانش و توسعه مدل‌های جدید را تسهیل می‌کرد. همکاری با شرکت‌هایی از اروپا، آسیا و آمریکای شمالی، توانایی‌های صنعت خودرو و حضور جهانی آن را تقویت خواهد کرد. در نهایت، در صورتی که تحریم‌ها علیه اقتصاد ایران شکل نمی‌گرفت و به‌تبع آن، صنعت خودرو تحت تاثیر قرار نمی‌گرفت، توسعه وسایل نقلیه الکتریکی و فناوری هیبریدی تسریع می‌شد و به حفظ محیط زیست و امنیت انرژی کمک می‌کرد. خودروسازان ایرانی با دسترسی به فناوری‌های پیشرفته و تخصص بین‌المللی می‌توانستند خودروهای کارآمد و سازگار با محیط زیست تولید کنند و وابستگی کشور به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهند.
خودروسازان آماده لغو تحریم‌ها
شرکت‌های فعال در بازار خودرو ایران و به‌ویژه مجموعه‌هایی که به‌صورت تخصصی اقدام به تولید خودرو می‌کنند، آماده‌اند تا پس از لغو تحریم‌ها، با سرعت هرچه تمام‌تر در مسیر توسعه گام بردارند. صنعت خودرو ایران با الگوبرداری از شرکت‌های بزرگ خودروسازی بین‌المللی و تمرکز بر تحقیق و توسعه، پایداری، تحول دیجیتال، مشارکت‌های بین‌المللی و کیفیت، توانایی‌های خود را در دوران پساتحریم افزایش خواهد داد. گسترش دسترسی به بازار منطقه MENA، آسیا-پاسیفیک، اروپای شرقی، آفریقا و بازار داخلی، باعث رشد و توسعه بازار و بهره‌برداری بیشتر در رقابت بازار می‌شود. بر این اساس، خودروسازی ایران با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری استراتژیک می‌تواند در دوران پس از تحریم به پیشرفت‌های چشمگیری دست یابد و به توسعه اقتصادی کشور کمک کند. شرکت‌های بین‌المللی مانند تویوتا و مرسدس بنز سرمایه‌گذاری زیادی در تحقیق و توسعه برای توسعه فناوری‌های جدید و بهبود فناوری‌های موجود انجام می‌دهند.
ایران می‌تواند با الگوگیری از این شرکت‌ها، منابع بیشتری را به تحقیق و توسعه اختصاص دهد که بر وسایل نقلیه الکتریکی، فناوری هیبریدی و سیستم‌های رانندگی خودران تمرکز دارد. همکاری با دانشگاه‌ها و موسسه‌های پژوهشی نیز به نوآوری خواهد انجامید. همچنین، با توجه به اینکه پلت‌فرم‌ها و فناوری‌های دیجیتال برای شرکت‌های خودروسازی مدرن بسیار مهم هستند، صنعت خودرو ایران می‌تواند از ابزارهای دیجیتال برای مدیریت زنجیره تامین، کنترل موجودی و تعامل با مشتری استفاده کند. اجرای فرآیندهای تولید هوشمند و سرمایه‌گذاری در بازاریابی دیجیتال، کارایی و رقابت را افزایش خواهد داد. همکاری با شرکت‌های بین‌المللی، دسترسی به فناوری‌ها و تخصص‌های پیشرفته را فراهم می‌کند؛ بر همین مبنا، ایران می‌تواند برای تسهیل انتقال فناوری و به اشتراک‌گذاری دانش، سرمایه‌گذاری‌های مشترک و مشارکت با کشورهای غیرتحریمی ایجاد کند. این رویکرد به بهبود کیفیت محصول و گسترش دسترسی به بازار کمک خواهد کرد. تمرکز بر کیفیت و رضایت مشتری نیز از جمله موضوعاتی است که نیاز آن در صنایع خودرو ایران به‌شدت احساس می‌شود. شرکت‌های بین‌المللی، کیفیت و رضایت مشتری را برای ایجاد وفاداری به برند در اولویت قرار داده‌اند؛ بر همین اساس، صنعت خودرو ایران می‌تواند با بهبود کیفیت محصول، ارائه قیمت‌های رقابتی و افزایش خدمات پس از فروش، شیوه‌های مشابهی را اتخاذ کند. چنین رویکردی در شرایط پساتحریم، به جذب و حفظ مشتریان در بازار رقابتی خواهد انجامید.
بازار بین‌المللی در انتظار خودروهای ایرانی
پس از تحریم‌ها، صنعت خودرو ایران می‌تواند با هدف قرار دادن چندین منطقه کلیدی، دسترسی به بازار خود را گسترش دهد. یکی از این مناطق، منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) خواهد بود. منطقه منا پتانسیل رشد قابل‌توجهی برای صنعت خودروسازی ایران دارد. ایران با استفاده از نزدیکی جغرافیایی و روابط فرهنگی خود می‌تواند صادرات خودرو را به کشورهایی مانند عراق، سوریه و لبنان افزایش دهد. گسترش شبکه‌های توزیع و ایجاد کارخانه‌های مونتاژ محلی هم به نفوذ در این بازارها کمک می‌کند. منطقه آسیا و اقیانوسیه، از جمله کشورهایی مانند چین، هند و اندونزی، بازار گسترده‌ای برای محصولات خودروسازی ایران ارائه خواهند داد. با ارائه قیمت رقابتی و انطباق با ترجیحات این بازارها، ایران می‌تواند از این بازار رو‌به رشد بهره ببرد. همکاری با شرکت‌های محلی نیز می‌تواند ورود به بازار را تسهیل کند. کشورهای اروپای شرقی مانند روسیه هم می‌توانند بازارهای بالقوه‌ای برای صنعت خودرو ایران باشند. ایران با ارائه خودروهای مقرون‌به‌صرفه و قابل‌اعتماد می‌تواند مشتریان این مناطق را جذب کند. ایجاد مشارکت با فروشندگان و توزیع‌کنندگان محلی به گسترش حضور ایرانی‌ها در بازارهای بین‌المللی کمک خواهد کرد. در روی دیگر سکه، طبقه متوسط و البته رو‌به رشد آفریقا و افزایش تقاضا برای خودرو، آن را به بازاری جذاب برای صنعت خودرو ایران تبدیل کرده است. ایران با ارائه خودروهای مقرون‌به‌صرفه و ایجاد کارخانه‌های مونتاژ محلی، می‌تواند سهم بازار کشورهایی مانند نیجریه، آفریقای جنوبی و کنیا را به خود اختصاص دهد. البته نباید فراموش کرد که تقویت بازار داخلی برای صنعت خودرو ایران حیاتی است. ایران با تمرکز بر تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات می‌تواند تامین پایدار خودرو را تضمین کند. ارائه مشوق‌های متعدد برای خریداران داخلی و بهبود زیرساخت‌ها، فروش داخلی را با تحولی انقلابی روبه‌رو خواهد کرد.
* نویسنده نشریه
منبع: donya-e-eqtesad.com