شراکت خودرویی
شراکت خودرویی
آزاده خرمی‌مقدم * صنعت خودرو ایران، داستانی است از آرزوهای بزرگ و دستاوردهای کوچک. این صنعت در طول سالیان فراز‌ونشیب بسیار طی کرده و با چالش‌های زیادی روبه‌رو شده است. خودرو از همان اوایل سال‌های ۱۹۲۰ که به کشور وارد شد، کالایی لوکس محسوب می‌شد که عمدتاً متعلق به طبقات برجسته کشور بود. ناصرالدین‌شاه یکی از اولین افرادی بود که در ایران از خودرو استفاده کرد. اولین کارخانه مونتاژ خودرو در ایران در سال ۱۹۲۷ تاسیس شد؛ اما تا سال‌ها رونق چندانی نداشت. تا اینکه در سال‌های منتهی به ۱۹۶۰ دولت وقت ایران با شناسایی پتانسیل صنعت خودرو، کارخانه‌های بیشتری برای مونتاژ و تولید تاسیس کرد که معروف‌ترین آنها شرکت‌های ایران ناسیونال (بعدها به ایران‌خودرو تغییر نام پیدا کرد) و پارس‌خودرو بودند. با اینکه این شرکت‌ها قبل از ظهور صنعت خودرو کره جنوبی شروع به تولید خودرو کردند، اما نیم‌قرن بعد، همه چیز تغییر کرد و ایران حتی نتوانست به صنعت خودرو کره نزدیک شود. پس از انقلاب، با ملی شدن صنایع کلیدی از جمله صنعت خودرو، دولت کنترل بسیاری از کارخانه‌های خودروسازی، از جمله ایران‌خودرو و سایپا را در دست گرفت.
حمایت دولت از صنعت خودرو ادامه پیدا کرد، به‌طوری‌که صنعت خودرو کنونی بازار داخلی را در انحصار دارد. بسیاری از منتقدان می‌گویند این انحصار باعث عقب‌ماندگی این صنعت شده و به‌رغم افزایش مداوم قیمت‌ها، تلاش جدی برای بهبود کیفیت صورت نگرفته است. دولت همچنین با اعمال تعرفه‌های گمرکی سنگین بر واردات، از صنعت خودرو حمایت کرده است. صنعت خودرو یکی از ارکان اصلی اقتصاد ایران است، به‌طوری که نقشی حیاتی در ایجاد اشتغال و مونتاژ برندهای خارجی داشته است. این صنعت یک صنعت استراتژیک است که بسیاری از صنایع بالادستی و پایین‌دستی را شامل می‌شود. صنعت خودرو بزرگ‌ترین بخش اقتصاد ایران پس از نفت‌وگاز است که حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد و حدود ۷۰۰ هزار نفر در آن مشغول به کار هستند. با این حال، پس از اعمال تحریم‌های آمریکا، خودروسازان فرانسوی و سایر شرکت‌های بین‌المللی تامین قطعات حیاتی برای ایران را متوقف کردند. این تحریم‌ها که صنایع کلیدی از جمله خودروسازی را هدف گرفته بودند، به‌سرعت باعث افزایش شدید قیمت خودرو و کمبود گسترده قطعات ضروری شد. با ادامه تحریم‌ها به‌ویژه از سال ۲۰۱۸ به بعد، ادامه فعالیت‌های صنعت خودرو ایران به تولیدکنندگان داخلی قطعات خودرو متکی شد. با این حال، این صنعت را با چالش‌های زیادی مواجه کرد. ایران پتانسیل کافی برای تبدیل‌شدن به قطب تولید خودرو و قطعات را به‌طور همزمان داشت.
مهم‌ترین نیاز برای رسیدن به این هدف، دسترسی تولیدکنندگان قطعات به فناوری مدرن و ماشین‌آلات پیشرفته برای افزایش رقابت‌پذیری بود، اما مدیریت نادرست و مواجه شدن با تحریم‌ها مانع از دستیابی به آن شد. بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اگر کیفیت قطعات خودرو تولیدشده در ایران ارتقا یابد، بازارهای کافی برای صادرات آنها وجود دارد. عراق، افغانستان و پاکستان با جمعیتی حدود ۳۰۰ میلیون نفر، از جمله همسایگان نزدیک ایران هستند که پتانسیل بازار مناسبی برای قطعات خودرو دارند. توسعه صنعت خودرو مزایای قابل توجهی دارد. صنعت خودرو جهانی با جریان نقدی بیش از ۲۷۹۰ میلیارد دلار و ظرفیت تولید تقریبی ۹۰ میلیون خودرو تخمین زده می‌شود و بیش از ۴۸ میلیون نفر را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به‌کار گرفته است. مجموع این ارقام صنعت خودرو را به هفتمین اقتصاد بزرگ جهان تبدیل می‌کند.
امروزه ظرفیت اسمی تولید سالانه صنعت خودرو ایران حدود دو میلیون خودرو تخمین زده می‌شود که از این میزان، حدود ۰۹/ ۱ میلیون دستگاه تولید می‌شود. این صنعت بیش از ۵/ ۱ میلیون نفر را به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم به کار مشغول کرده و ۱۲ درصد نیروی کار کشور را تشکیل می‌دهد. همچنین ظرفیت تولید روزانه این صنعت به ۱۰ میلیون قطعه می‌رسد و از ۶۰ صنعت مرتبط نیز ورودی دریافت می‌کند. با مجموع فروش ۱۲ میلیارد دلار، صنعت خودرو ایران حدود ۱۹ درصد از کل صنایع کشور را تشکیل می‌دهد و تقریباً ۵/ ۲ تا ۳ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را به خود اختصاص داده است. علاوه بر این، این صنعت مسئول ایجاد ۱۴ درصد از ارزش افزوده در کل صنایع کشور است. میانگین سود این صنعت ۵/ ۴ درصد است. صنعت خودرو ایران ۲/ ۱ درصد از تولید جهانی خودرو را به خود اختصاص داده و در حال حاضر در رتبه ۱۸ تا ۲۰ جهان قرار دارد. چندین برند ملی در ایران وجود دارند، از جمله ایران‌خودرو (IKCO)، سایپا (SAIPA)، پارس‌خودرو، کرمان‌خودرو و بهمن که انواع مختلفی از مدل‌ها مانند سمند، تیبا و دنا را تولید می‌کنند. ایران‌خودرو و سایپا بزرگ‌ترین تولیدکنندگان خودرو کشور هستند و با هم بیش از ۷۹ درصد از سهم کل بازار را در اختیار دارند. ایران به صنعت خودرو خود به‌عنوان یک بخش مهم برای صادرات محصولات به کشورهای همسایه نگاه می‌کند. در سال ۲۰۱۲، ایران ۵۲۰ میلیون دلار خودرو و قطعات خودرو صادر کرد. اما وضعیت تولیدکنندگان خودرو و قطعات در سال‌های بعد بدتر شد و ارزش صادرات تا سال ۲۰۱۳ به ۲۶۳ میلیون دلار کاهش یافت. در سال ۲۰۱۴، سهم صادرات خودرو و قطعات ایران ۲۴۳ میلیون دلار اعلام شد. دلایل متعددی برای این کاهش وجود دارد، اما کارشناسان اتفاق نظر دارند که دلایل اصلی کیفیت پایین و در عین حال قیمت بالا بوده است.
خودرو از همان اوایل سال‌های 1920 که به کشور وارد شد، کالایی لوکس محسوب می‌شد که عمدتاً متعلق به طبقات برجسته کشور بود. ناصرالدین‌شاه یکی از اولین افرادی بود که در ایران از خودرو استفاده کرد.
وضعیت فعلی و توسعه صنعت خودرو ایران
صنعت خودرو ایران، در وضعیت دشواری قرار دارد. به‌طور سنتی بزرگ‌ترین بازار و مرکز تولید خودرو منطقه تحت تاثیر تحریم‌ها، با مقیاسی بسیار کوچک‌تر فعالیت می‌کند و چشم‌انداز واقع‌بینانه‌ای برای تغییر این وضعیت در کوتاه‌مدت وجود ندارد. اگرچه حضور دولت چهاردهم و تلاش برای برقراری ارتباطات بین‌المللی و لغو تحریم‌ها نوید بهبود وضعیت را در آینده می‌دهد. در حال حاضر، بازار واردات خودرو ایران در رتبه 75 جهانی قرار دارد و کمتر از یک درصد از سهم بازار واردات خودرو و قطعات خودرو در دنیا را تشکیل می‌دهد. در سال 2010، سهم بازار ایران 2/ 0 درصد بود و ارزش کل آن 5/ 2 میلیارد دلار بود. در سال 2011، سهم بازار تغییر نکرد، اما ارزش کل آن به 9/ 2 میلیارد دلار افزایش یافت. تحریم‌های اقتصادی ضربه بزرگی به صنعت خودرو ایران وارد کردند، به‌ویژه در زمانی که این صنعت آماده رشد چشمگیر بود. از سال 2012، تولید خودروها حدود 50 درصد کاهش یافت (از 4/ 1 میلیون به 7/ 0 میلیون خودرو)، در حالی که در همان زمان قیمت خودروها به‌طور چشمگیری حدود 300 درصد افزایش یافت. همچنین، کیفیت خودروهای ساخت ایران نیز به همان میزان کاهش پیدا کرد. در سال 2017، ایران بیش از 5/ 1 میلیون خودرو تولید کرد که 14 درصد بیشتر از سال 2016 بود. اما پس از سال 2018 و لغو برجام، تولید به‌سرعت رو به کاهش گذاشت، به‌طوری که تولید به کمتر از یک میلیون خودرو در سال رسید. تحریم‌ها به قطع ارتباط شرکت‌های پژو و رنو به ایران‌خودرو و سایپا برای تامین قطعات و فناوری منجر شد. دو شرکتی که سال‌ها ستون اصلی تولید خودرو در کشور بوده‌اند. بر کسی پوشیده نیست که تحریم‌ها تاثیر جدی بر اقتصاد و مردم ایران داشته‌اند.
اقتصاد ایران از سال 2007 تحت تاثیر شدید تحریم‌های بین‌المللی قرار گرفته است و بخش‌های مختلف صنعتی نیز با سطوح متفاوتی دچار ناپایداری و تزلزل شده‌اند. از سال 2010، تولید کل خودروهای سواری ایران به‌طور قابل توجهی کاهش یافته است که تاثیر مستقیم تحریم‌ها بر بخش خودروسازی است. کاهش تولید به نوبه خود به کمبود چشمگیر عرضه و انتخاب خودرو برای مصرف‌کنندگان بالقوه منجر شد که این مشکل همزمان با چالش‌های گسترده‌تری بود که اقتصاد ایران با آن مواجه بود. با رکود اقتصادی و کاهش قدرت خرید تعداد زیادی از مصرف‌کنندگان، صنعت خودرو به دلیل عدم توانایی در تامین نیاز بازار مورد انتقاد قرار گرفت. حتی وزارت صنعت ایران، به احتکار و افزایش قیمت خودروسازهای داخلی نقدهای شدید وارد کرد. گزارش‌ها نشان دادند که بین 160 هزار تا 300 هزار خودرو در انبارها نگهداری می‌شود، هرچند مشخص نبود که آیا همه این خودروها برای فروش مناسب هستند یا نه. گمان می‌رود که ده‌ها هزار خودرو نیز از خطوط تولید خارج شده‌اند، اما قطعات کلیدی نداشته‌اند. با کاهش تعداد خودروهای موجود برای خرید، قیمت‌ها شروع به افزایش کردند. ارزان‌ترین خودرو موجود در ایران، پراید بود که شرکت سایپا با استفاده از فناوری قدیمی کیا تولید می‌کرد.
قیمت این خودرو سال‌به‌سال روند صعودی داشت. تا پایان سال 2018، خودرو افزایش قیمت حداقل 50درصدی و در برخی موارد تا 130 درصد را نیز تجربه کرد. اگرچه دولت مقررات جدیدی وضع کرد که بر اساس آن خودروسازها موظف شدند هزینه‌های تولید، حاشیه سود و قیمت نهایی را به شورای رقابت کشور گزارش دهند، اما این مقررات به‌تنهایی نتوانست مانع رشد قیمت‌ها و کاهش کیفیت تولید شود. پس از کاهش 38درصدی تولید در سال 2019، فشار مالی بیشتری به صنعت خودرو وارد شد، به‌طوری که این صنعت از دولت درخواست حمایت‌های مالی قابل توجه در زمینه تسهیلات سرمایه در گردش برای تامین قطعات کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که مبلغی معادل 150 هزار میلیارد ریال درخواست شده تا تامین‌کنندگان بتوانند مواد اولیه و قطعات را خریداری کنند تا تکمیل 150 هزار خودرو نیمه‌تمام که در انبار نگهداری می‌شدند، امکان‌پذیر شود. این کاهش در تولید نمایانگر یک تغییر عمده در سرنوشت صنعت خودرو کشور است. زمانی که ایران در سال 2015 توافق برجام را امضا کرد، سرمایه‌گذاری‌ها به سمت صنعت خودرو کشور روانه شد؛ به‌ویژه از سوی رنو و پژو (PSA). در سال 2016، پژو توافق کرد که یک کارخانه جدید با ظرفیت تولید 200 هزار دستگاه در سال بسازد، در حالی که رنو قراردادی امضا کرد تا 778 میلیون دلار برای احداث یک کارخانه جدید با ظرفیت 150 هزار دستگاه در نزدیکی تهران سرمایه‌گذاری کند. این رونق در صنعت خودرو ایران کوتاه‌مدت بود. هر دو کارخانه برنامه‌ریزی‌شده با بازگشت تحریم‌ها به‌تعویق افتادند. با عدم گسترش تولید، ایران‌خودرو و سایپا اقداماتی از قبیل پیش‌فروش خودرو انجام دادند تا جریان نقدی ورودی را حفظ کنند. از آنجا که خریداران در ایران به دلیل کاهش ارزش پول، خودرو را یکی از دارایی‌ها برای حفظ ارزش پول خود می‌دانند، هزینه‌ها را به‌طور کامل و پیش از تحویل پرداخت کردند. واکنش مصرف‌کنندگان به پیش‌فروش خودروها نگرانی‌هایی برای دولت ایجاد می‌کرد، چرا که پیش‌فروش خودرو نمی‌توانست تداوم پیدا کند. مسئله واردات خودرو نیز یکی از مشکلات دیرینه است که دولت چهاردهم نیز در تلاش است تا آن را حل کند. با این حال تاثیر تحریم‌ها بسیار عمیق است. اگرچه برای غلبه بر مشکل تحریم‌ها ایران به چین روی آورد.
به‌عنوان مثال، شرکت ایران‌خودرو برخی مدل‌ها را بر اساس مدل چینی از برندهای دانگ‌فنگ و هایما تولید کرد و سایپا نیز به‌طور مشابه مدل‌های چینی تولید می‌کند. در حالی که پیش‌بینی می‌شد تولید از طریق شرکت‌های خودرو چینی افزایش یابد، در عمل تولید این شرکت‌ها کاهش یافت، به‌طوری که در سال 2018، نسبت به سال 2017، تولید آنها 10 درصد کاهش یافت. بزرگ‌ترین بازیگر چینی در ایران، چری است که با شرکت تولید مدیران‌خودرو همکاری دارد و تحت برند MVM به فروش می‌رسد. علاوه بر این شرکت صنایع خودرویی شانگهای تولید مدل‌های خود را به FAM که در سمنان، خودرو شاسی‌بلند MG RX5 تولید می‌کند، واگذار کرده است. این اقدامات اگرچه کاهش وابستگی صنعت خودرو ایران به شرکت‌های فرانسوی محسوب می‌شد، اما هنوز راه زیادی باقی ماند تا بخش عمده‌ای از صنعت خودرو ایران جایگزین پایه فرانسوی شود. علاوه بر ورود چینی‌ها به ایران، شرکت آوتوواز و تولیدکننده کامیون کاماز نیز وارد ایران شدند که به روسیه صادرات دارند. کاماز قبلاً شرکت‌های مشترک خود را در کشورهای نزدیک از جمله ازبکستان و قزاقستان تاسیس کرده است و زنجیره‌های تامین آنها ممکن است به ایران نیز گسترش یابد.
بزرگ‌ترین بازیگر چینی در ایران، چری است که با شرکت تولید مدیران‌خودرو همکاری دارد و تحت برند MVM به فروش می‌رسد.
رقابت چینی‌ها
شرکت‌های خودروسازی چینی از سال 2010 با استفاده از وضعیت تحریم‌ها و عمدتاً از طریق همکاری با خودروسازان داخلی حضور گسترده‌ای در بازار خودرو ایران پیدا کرده‌اند. یکی از بازیگران اصلی چینی در ایران، چری بود که از آن زمان برندهای زیادی وارد ایران شده‌اند و تعداد آنها به 10 رسیده است. این 10 خودروساز چینی تاکنون 30 مدل مختلف در دامنه‌های قیمتی مختلف عرضه کرده‌اند. چین تاثیر زیادی بر صنعت خودرو ایران داشته است. یکی از برجسته‌ترین این تاثیرات، واردات قطعات خودرویی از چین است. برای دور زدن تحریم‌ها، خودروسازهای ایرانی به چین روی آوردند. قطعات چینی در مونتاژ خودروها در ایران استفاده شده و به تولید خودروهای مقرون‌به‌صرفه و رقابتی کمک کرده است. به‌طور کلی چین سهم زیادی از بازار خودرو ایران دارد. با همکاری شرکت‌های چینی، خودروسازان ایرانی کیفیت خودروهای خود را بهبود داده و توانایی‌های تولیدی خود را افزایش داده‌اند. رابطه اقتصادی و سیاسی قوی بین ایران و چین نقش مهمی در تقویت همکاری‌ها در صنعت خودرو داشته است و دولت چهاردهم هم به ادامه روابط برای شراکت اقتصادی قوی تاکید دارد. بااین‌حال، چالش‌های صادرات همچنان برای خودروسازان ایرانی وجود دارد. رقابت با تولید خودروهای کشورهای دیگر از جمله خود چین، مستلزم رعایت استانداردهای ایمنی و آلایندگی و برندهای شناخته‌شده است. دولت می‌تواند از همکاری چینی‌ها نه‌تنها برای تامین قطعات و انتقال فناوری، بلکه سرمایه‌گذاری و ارتقای کیفیت تولید تا صادرات خودرو بهره ببرد.
حرکت روبه جلو
صنعت خودرو ایران فرازونشیب‌های بسیاری را طی کرده است که تحت تاثیر رویدادهای تاریخی، سیاست‌های دولتی و تاثیرات بین‌المللی شکل گرفته است. همکاری‌های بین‌المللی به‌ویژه با کشورهایی مانند فرانسه (سیتروئن)، بریتانیا (هیلمن) و چین، نقش حیاتی در رشد این صنعت ایفا کرده‌اند. این همکاری‌ها شامل واردات قطعات خودرو و مونتاژ خودروها و تسهیل انتقال فناوری بوده است. با این حال، تنش‌های دیپلماتیک و محدودیت تحریم‌ها تولید را کمتر و روابط را متمرکز بر چین کرد. صنعت خودرو ایران با چالش‌های تحریم‌ها، استانداردهای سخت‌گیرانه ایمنی و انتشار آلاینده‌ها برای رقابت در بازار جهانی روبه‌رو است. امید می‌رود با رفع موانع، پیوستن صنعت خودرو ایران به بازارهای جهانی در دولت چهاردهم رقم بخورد. همچنان که تعهد ایران به توسعه خودروهای برقی و آرزوهای آن برای آینده‌ای پایدار در صنعت خودرو، نشان‌دهنده صنعتی است که به جلو نگاه می‌کند.
* نویسنده نشریه
منبع: donya-e-eqtesad.com